“Цмок узяў і дзяўчыне за гэта пяцярнёй ўрэзаў. Я тую дзяўчыну добра памятаю…” (ФОТА, ВІДЭА)

Тэкст Глеб Лабадзенка

Фота, відэа Аляксандр “Таранціна” Ждановіч

Аўтамабіль Ford Kuga для вандроўкі прадстаўлены партнёрам экспедыцыі “У пошуках Цмока” -- дылерам Ford у Беларусі, кампаніяй “Атлант-М Баравая”.

Вандроўкі “У пошуках Цмока” працягваюцца! Мы ўжо наведалі Наваградчыну (РАЗ, ДВА), Веткаўшчыну (РАЗ, ДВА), Глыбоччыну з Браслаўшчынай (РАЗ, ДВА), Ваўкавышчыну (РАЗ, ДВА). Гэтым разам нас чакала сапраўдная сенсацыя…

Змееў камень: унікальныя ўспаміны мясцовага жыхара Віктара Патапава

 

Ніколі яшчэ нашая экспедыцыя не была такая блізкая да Цмока! Здаецца – толькі што ён быў тут, вунь там за кустом мільгануў ягоны цень… Але – пра ўсё па парадку.

Думаеце, пошукі Цмока – гэта як адпачынак на курорце? Дзе ж там! На гадзінніку – чвэрць да шостай ранку. Ваколіцы Новалукомля (альбо, як будзе больш слушна па-беларуску -- Навалукам’я). Вёска Гогалеўка. Каардынаты нашай мэты – дакладней не бывае: “за 1,5 км на поўдзень ад вёскі”.

А мэта не хухры-мухры – Змееў камень, які ёсць увогуле адным з найвялікшых (калі не самым) валуноў Беларусі: 12 метраў у даўжыню, 4,3 у вышыню. Па аб’ёму супастаўны з трыма легкавікамі, скажам так. Камень – менавіта пад такой назвай! – унесены ў Дзяржаўны ахоўны спіс, з’яўляецца помнікам прыроды.

І вось на світанні мы шукаем яго. Паўгадзіны, гадзіну… Вёска спіць, памагчы няма каму. Міма праязджае дзед на возе з суседняй вёскі. Кажа, што сам на камяні не быў, але “недзе там у лесе, знойдзеце”. Наразаем кругі. Хаваецца Змееў камень!

Нарэшце на краі вёскі заўважаем дзеда, які выйшаў з расою касіць траву каню.

-- Дык яго лёгка знайсці! – пасміхаецца дзед. – Вось гэтай дарожкай, потым яна правей пойдзе, ну і там на ўзлеску таблічка стаіць.

Зноў кіруемся на пошукі. Не знаходзім.

Жаласліва просім дзеда паказаць. Кажам, 300 кіламетраў праехалі, каб пабачыць! Літасцівіцца – ідзе паказваць.

Дарогаю пачынаю распытваць.

-- А якія легенды ходзяць пра гэты камень?.. Кажуць, пра Цмока нешта расказваюць?..

-- Якія тут легенды, мой бацька яшчэ таго Цмока памятаў!..

Мы слупянеем. Фатограф Таранціна забываецца, на які гузік ціснуць, каб фатаграфаваць. Я прыгадваю, чым грэўся ўчора на ноч. І ці паспеў папярэдзіць жонку на выпадак, калі патраплю ў Навінкі.

-- Цмок той быў як чалавек, толькі дужы надта, дрэва мог узяць ды вырваць. І як небяспека якая – ён цераз сябе перакуліўся і Змеем зрабіўся! Крылы паяўляюцца -- і паляцеў! А ў камяні гэтым ён жыў, дом там ягоны быў.

Пакуль я асэнсоўваю пачутае, дзед вырашае мяне дабіць.

-- У таго Цмока была дзеўка, з суседніх Сіманавічаў, якія амывае наша Лукомскае возера…

-- І ён да дзеўкі хадзіў?.. – дзівіцца падрабязнасцям асабістага жыцця Цмока фатограф Таранціна.

-- Якое хадзіў!? Лётаў! – папраўляе пачынаючых цмоказнаўцаў дзед. – Дык вось, лёг ён спаць, а яе папярэдзіў: “Як будзе Пярун ляцець – дык пабудзі мяне, каб не забіў”. А яна ўзяла і не пабудзіла – Цмоку давялося спешна ўцякаць, чуць жывы астаўся. За гэта ён дзеўцы той пяцярнёй па твару ўрэзаў. Ды чырвоная пяцярня ў яе на твары так і засталася. Пражыла яна 120 гадоў – і ніхто яе замуж браць не хацеў, бо пяцярня тая чырвоная Цмокава на ёй была. Я тую дзеўку добра помню – як малы быў, яна жыла яшчэ…

Я пачынаю ікаць. Ад разумення, што дзед нас не троліць, а на поўным сур’ёзе распавядае тое, што ведае. Прычым дзед з выгляду – не п’е зусім!

Экскурсія па месцах баявой славы Цмока тым часам працягваецца.

-- Вось тут крынічка была, з якой Цмок піў. А вось тут, кажуць, падземнае возера ёсць… А вось тут ягоная лазня была. Цмокава.

Усіх, хто дагэтуль не верыць у існаванне беларускага Цмока, я б сілком вёз на аўдыёнцыю да гэтага дзеда, якога, як высветлілася, клічуць Віктар Паўлавіч Патапаў. Мы падыходзім да ўзлеска. А Віктар Паўлавіч працягвае сыпаць фактамі. Мы старанна фіксуем усё на відэа – разумеючы, што без гэтага вы можаце нам і не паверыць!..

-- На нашым Лукомскім возеры ёсць востраў… Ён называецца Востраў Любві або Востраў Смерці. Туды як едуць любоўнікі маладыя – дык яны ўсё адно адтуль не вяртаюцца, патопяцца. Бо там каля вострава глыбіня 9 метраў. А ў іншым месцы возера дык і метр бывае.

-- А вы там былі?

-- А чаму не быў – быў некалькі разоў летам…

-- З дзеўкай?

-- З рыбакамі! – пакрыўджана адказвае дзед. – Плавалі ў такіх агромных спецыяльных лодках. Яны туды коні перавозілі пасвіцца. Бо адтуль коні ўжо нікуды не дзенуцца.

Востраў таксама мае непасрэднае дачыненне да Цмока. Паводле словаў Віктара Патапава, ён утварыўся, калі Пярун ударыў маланкай у Цмока, які яд яго ўцякаў. Цмок вывярнуўся – і маланка патрапіла ў возера. Таму каля вострава і так глыбока – гэта своеасаблівая варонка.

Вось і камень. Прызнацца – самі ніколі б не адшукалі. Бо ахоўная таблічка стаіць ужо фактычна на ўскрайку леса, у кустах – і з дарогі яе не прыкмеціць.

-- Хоць некаторыя самі знаходзяць, -- кажа Віктар Паўлавіч. – Хаця во журналісты з Лепеля самі не знайшлі без мяне!

Камень – без усялякіх прыўкрас – проста неверагодны. Памятаеце, як мы знайшлі адзіную ў Беларусі пячору і менавалі яе Цмокавай? Дык вось, паводле структуры ён нагадвае пароду, з якой складаецца пячора – неаднародны, увесь у норах і рытвінах.

Тым часам Віктар Паўлавіч пачынае экскурсію па камяні.

-- Ён і цяпер здаровы, але гэта ён ужо ў зямлю ўрос. А раней, мо, метры на чатыры вышэйшы быў. Вось тут быў уваход – во і камень ад ганка захаваўся.

А вось гэтыя дзіры – гэта вокны былі.

Памятаю, бацька распавядаў, як яны з дзядзькам вырашылі праверыць, што ж там той Цмок робіць. Але самі зазіраць баяліся. Дык яны свайго вялізнага сабаку, з якім каровы пасвілі, узялі – і ў вакно закінулі. Сабака толькі раз гаўкнуў – і ўсё, болей ужо не вярнуўся.

-- Дык за што яны так сабачку?

-- А хто ж ведаў, што не вернецца, што так будзе?! – як бы апраўдвае сваякоў дзед.

 

Пытаюся, калі тое было, каб навесці храналогію.

-- У якім годзе, цяжка сказаць, але і бацька мой, і дзед больш, чым па 100 гадоў пражылі.

Ну проста запаведнік доўгажыхароў! Бацька і дзед – больш за 100, Цмокава дзеўка – увогуле 120!

Пытаюся, можа і яму, Віктару Паўлавічу, не 80, а 120?..

-- Восемдзесят! Ногі ўжо схадзіліся! – адказвае дзед.

Пад кіраўніцтвам Цм… перапрашаю, Віктара Патапава роўна над камянём чапляем на дрэва шыльду, якая  праўдзівая, як ніколі: “Тут жыве беларускі Цмок!”

Дэталь, каб вы ўяўлялі маштабы камяня: дрэва на здымку расце непасрэдна на ім. Аднак Віктар Паўлавіч перажывае, што яно каранямі разбурыць валун – таму абкарыў яго, каб дрэва ссохла. А яно не ссыхае!

Паводле нашага гіда, Змееў камень хацелі ўзарваць у вайну партызаны – каб паглядзець, што там. Але нешта перашкодзіла. Ці нехта?..

Тут Віктар Паўлавіч прыгадвае, што не дакасіў траву – а раса хутка сыдзе і не будзе як. Кіруе нас на гару за валуном:

-- Ідзіце праменька, там падмуркі ад ягонага хлява пабачыць можна.

Раней каля таго хлява дуб рос – Цмок за яго свайго быка прывязваў. Гаспадарка ў яго была добрая: коні, каровы…

Ідзем. Як кажуць, хочаце верце… Але пасярод леса сапраўды захаваліся рэшты нейкіх падмуркаў!

Пасля ўсяго гэтага найменей нам хочацца адсюль з’яжджаць. Хочацца сесці на лаву, якую нехта клапатліва змайстраваў пры самым Змеевым камяні – і добра падумаць пра ўсё гэта… Але ж экспедыцыя мае маршрут – і мусіць крочыць далей!

Увага! Камень знайсці даволі цяжка, таму падаем зафіксаваныя каардынаты GPS

Белая Царква: унікальны храм у стылі ранняга італьянскага барока

 

У вёсцы Белая Царква на паўвостраве стаіць унікальны храм – Траецкая царква 1599 года.

Храм збудаваны ў сталі барока літаральна праз 10-15 гадоў пасьля таго, як гэты стыль быў вынайдзены ў самой Італіі. Яркае сведчанне таго, наколькі шчыльна Беларусь была звязаная з астатняй Еўропай у той час!

Некаторыя патрыятычныя даследчыкі нават сцвярджаюць, што ў неперабудаваным выглядзе храмы ў гэтым стылі не ацалелі нават у самой Італіі – і Белая Царква адна такая ў свеце.

-- О, зараз папросім каня папазаваць нам на тле храма, -- выбудоўвае кадр фатограф Таранціна.

Аднак пасля майго аповеду, што мінулы раз гэты конь бегаў за мной вакол царквы, Таранціна сцішваецца і пагаджаецца зазняць шляхетную жывёлу як ёсць.

Храм стаіць у руінах, аднак мясцовыя вернікі прыбралі тут смецце і павесілі абразы, стварылі імправізаваны алтар.

На сцяне храма і сумная памятная таблічка – што тут за савецкім часам загінула маладая альпіністка. Дзіўны быў звычай тады, канешне, -- трэніравацца ў спрыце, забіваючы жалезныя штыры ў святыя сцены…

У суседняй Чарэі стаіць царква Міхала Арханёла 1601 года, якую як можа аднаўляе мясцовы святар. Аднак туды заехаць мы не паспяваем – неперадзе яшчэ сотні кіламетраў!

 

 

Свіслач: замчышча і руіны XVIII стагоддзя

У Асіповіцкім раёне, проста на нашай дарозе – мястэчка Свіслач, дзе на гары стаяць руіны замка. Гэта паводле рамантычнай версіі. А паводле мясцовых краязнаўцаў, перад намі – гаспадарчая пабудова, якая была ўзведзеная на месцы замка ў XVIII стагоддзі ў складзе сядзібы Незабытоўскіх. Паводле сведчання краязнаўцы Н. Сакавай, у пазнейшы час гэты будынак займала сінагога, потым школа, потым тут пяклі хлеб. Яшчэ ў 1980-я гады тут месцілася дарожна-будаўнічае ўпраўленне. Аднак цяпер будынак даведзены да ручкі, дзякуючы нядбайнасці мясцовых уладаў ад яго засталіся толькі сцены…

…Што казаць, і архітэктары замка, і паны Незабытоўскія ўпадабалі гэтае месца не дарма. Будыніна стаіць на высокім беразе над месцам, дзе зліваюцца Бярэзіна і Свіслач.

На гэтай гары напраўду можна медытаваць – аглядаючы фанстастычныя краявіды на поймавыя дубровы…

 

Бабруйск: хто хаваецца ў падзямеллях магутнай крэпасці?

 

Бабруйская крэпасць была закладзеная на загад расейскага цара Аляксандра I 16 чэрвеня 1810 года, яе будаўніцтва працягвалася да 1836 года (хоць асноўныя форты былі збудаваныя літаральна цягам года). Крэпасць мусіла стаць абаронцам межаў Расейскай імперыі на Усходзе.

Да будаўніцтва крэпасці спрычыніліся генерал-маёр інжынернага корпусу Карл Аперман ды інжынер-паручык Тэадор Нарбут. Альтэрнатываю Бабруйску разглядаліся таксама Рагачоў і Быхаў, аднак было вырашана ўзводзіць крэпасць тут.

Трэба сказаць, што расейскія інжынеры паставіліся да 400-гадовага беларускага горада больш, чым цынічна. Крэпасць мусіла ўзнікнуць якраз на месцы старога ядра горада, а ўсе жыхары адсяляліся ў навакольныя фарштадты. Ад старога Бабруйска пакідаліся толькі сцены езуіцкага касцёла, які перабудавалі ў цэйхгаўз. Зрэшты, вось гэты будынак у цяперашнім стане – пасля безгасапдарання і пажару… Гэта – самы стары будынак у сённяшнім Бабруйску.

Крэпасць не зазнала вялікіх атак, аднак у некалькіх войнах усё ж паўдзельнічала. У вайне 1812 года, якая сталася для Беларусі грамадзянскай, расейцы папаўнялі ў крэпасці запасы ежы, пакідалі тут параненых.

Дзякуючы падтрымцы крэпасці Багратыён здолеў злучыць свае сілы з войскам генерала Барклая дэ Толі, якога нашыя людзі празвалі “баўтай-у-торбе”. Потым крэпасць некалькі месяцаў блакавала польскае войска, аднак значных разбурэнняў не было.

У Другой сусветнай вайне крэпасцю авалодалі фашысты. Паводле некаторых звестак, у арганізаваным тут канцлагеры былі забітыя 40 тысяч чалавек…

За савецкім часам тут была вайсковая частка, якая з’ехала не так даўно. Пасля гэтага крэпасці пачаў прыходзіць паступовы гамон. Хоць 200-гадовая цэгла трымаецца добра, але нядбайнасць і вандалізм робяць сваю справу.

Бабруйцы былі вельмі ўзрадваліся, калі ў непасрэднай блізкасці ад фартоў, на тэрыторыі крэпасці ўлады ўляпілі шклянку лядовага палаца на 7000 чалавек. Думалі, што добраўпарадкуюць і крэпасць. Аднак далей расчысткі бліжэйшых будынкаў справы не пайшлі.

Застаецца спадзявацца, што бабруйскі Цмок, пра якога казаў наш эксперт Сяргей Плыткевіч, будзе берагчы крэпасць і надалей…

Вялікія Бортнікі: музей пад адкрытым небам

Прызнаюся, некаторыя яркія пункты вандровак – заслуга нашага фатографа Таранціны. Пакуль я кірую выгодным Ford Kuga, Таранціна зыркае па баках у пошуках Цмока.

-- Стой!.. – крычыць Саша, нібыта пабачыў вывадак Цмокаў.

Пры плоце вясковай хаты – сапраўдная этнаграфічная экспазіцыя.

На візгат тармазоў выходзіць гаспадыня.

-- Голуб Ганна Анатольеўна, -- рэкамендуецца кабета. – Працавала ў мясцовым доме культуры, а як пайшла на пенсію, дык рашыла творчасцю тут заняцца.

Разам з суседкай Нінай Цярэнцеўнай Зуб яны даюць вольнасць душы: фігуры людзей у народных строяй, кветкі ў пнях, часткі кроснаў і прадметаў старадаўняга побыту.

-- Вой, як усім нравіцца!. – кажа Ганна Анатольеўна. – Бывае, што і некалькі разоў на дзень машыны спыняюцца, каб сфатаграфавацца.

У якасьці пацьверджання ўнучка Ганны Голуб дае нам здымак, дзе ў іх этнаграфічным кутку сфатаграфавалася група расейскіх турыстаў.

Пакідаем у гэтым цудоўным музеі нашую фірмовую шыльду “Тут жыве беларускі Цмок!”.

 

Рагачоў: хата хроснага бацькі беларускага Цмока

У Рагачове пра Цмока можна казаць смела, бо тут – дзедаўская хата Уладзіміра Караткевіча. А Караткевіч – літаратурны бацька нашага Цмока. У рамане “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” класік так апісвае Цмока з Лепельскага возера: “Выглядам той цмок быў, як звер фока (цюлень), такі самы льсняны, у складках, толькі без поўсці. І шэры, як фока. Але даўжэй за яго куды. Бо даўжыні ў ім было сем з паловай лагожаскіх (лагойскіх) сажняў...” Але да гэтага мы яшчэ вернемся ў наступнай вандроўцы – якраз на Лепельскае возера.

Для затраўкі зірніце на кручок для шаблі ў выглядзе Цмока з экспазіцыі рагачоўскага музея.

А ў Рагачове нас цікавяць мясціны, звязаныя з самім Караткевічам. Гэта найперш тая самая хата дзеда Васіля, 1914 года пабудовы.

Тут улюбёны аўтар многіх беларусаў стварыў ці не палову сваіх твораў – бо гасцяваў у бабулі Людмілы Антонаўны часам і ад вясны да восені. Цяпер у хаце жыве стрыечны брат Уладзіміра Караткевіча, спадар Сяргей.

-- Гэтую хату дзеду Васілю ахвяравала мясцова пані, калі ў дзеда пачалі нараджацца дзеці. Гэта, можна сказаць, тагачасны тыпавы праект, у канцы вуліцы стаіць яшчэ адна такая самая.

Спадар Сяргей адмаўляецца фатаграфавацца. Кажа, што ён не публічная асоба, каб свяціцца ў СМІ.

Адзін з пакояў хаты – гатовы музей Уладзіміра Караткевіча! Калі класік памёр у 1984 годзе, Сяргей з жонкай Тамарай замкнулі гэты пакой – і нічога не чапалі з таго часу. Толькі пыл прыбіраюць ды падлогу мыюць.

Шпалеры на сценах, ложкі, стол, тэлевізар, мішка на тэлевізары, імбрык – усе гэтыя рэчы памятаюць класіка. А стол Караткевіч уласнаручна набыў у мясцовай гаспадарчай краме і якраз за ім напісаў многія свае творы, у тым ліку славутую "Ладдзю Роспачы".

Апроч хаты, наведваем магілу бабулі Уладзіміра Караткевіча. Некалькі гадоў таму прыхільнікі творчасці Караткевіча сабралі грошы і справілі на магіле ладны помнік, дзе тэкст так і пачынаецца: “Бабуля пісьменніка Уладзіміра Караткевіча…”

На могілках захаваліся і тры старадаўнія капліцы, якім больш за 100 гадоў…

ПРАЦЯГ БУДЗЕ…

Дзякуем кампаніі “Атлант-М Баравая”, якая выступіла партнёрам вандровак “У пошуках Цмока”. Дзякуючы цудоўнаму джыпу Ford Kuga нам будзе лягчэй знайсці беларускага Цмока!