Адзін з найвялікшых беларускіх валуноў раскалоў Цмок? (фота, відэа)
Тэкст Глеб Лабадзенка
Фота Аляксандр "Таранціна" Ждановіч
Як вы добра памятаеце, экспедыцыя “У пошуках Цмока” ўжо пабывала на Наваградчыне (РАЗ, ДВА), Веткаўшчыне (РАЗ, ДВА) і Глыбоччыне з Браслаўшчынай (РАЗ, ДВА), пасля чаго мы скіраваліся пад Ваўкавыск, дзе даследавалі 5000-гадовыя крамянёвыя шахты і сучасныя крэйдавыя кар’еры. За гэтыя хітрыкі Цмок ледзь не патапіў нас у рацэ Ваўпянцы, аднак усё абышлося перапудам. Мы абтрэсліся і рушылі далей.
Шчэчыцы. Цмок, які з’явіўся нам у выглядзе вясёлкі
Між Воўпай і Шчэчыцамі дарогу нам перабягае трус, якога паспявае злавіць у палёце аб’ектыў нашага фатографа Аляксандра Ждановіча.
Над кукурузным полем, як сцяг прыгажосці, уздымаецца вясёлка.
— Вясёлка, дарэчы, — адзін з сімвалаў Цмока! — заўважае наш спадарожнік Аляксандр Куль, адзін з самых тытулаваных беларускіх баскетбалістаў, дырэктар па маркетынгу клуба “Цмокі-Мінск”.
Шчыра дзіўлюся, адкуль такія глыбокія веды ў цмачынай справе!
— Матчастку трэба ведаць! — смяецца спадар Куль. — Я калі рыхтаваў перайменаванне клуба “Мінск-2006” у “Цмокі-Мінск”, актыўна шукаў розныя паданні і гісторыі пра цмокаў. Яшчэ Іван Насовіч фіксаваў версію, што Цмок — гэта вясёлка, якая высмоктвае ваду з ракі і перапампоўвае яе назад на неба. Бо задача Цмока — пільнаваць ваду, захоўваць яе баланс.
Любуемся Цмокам у выглядзе вясёлкі і рушым далей.
У Шчэчыцах знаходзім старое маляўнічае дрэва. Ці то яно само зрабілася такім ад веку, ці то яго разбіла маланка — няведама.
На суседнім дрэве мясцовыя цмачаняты змайстравалі ладны шалаш.
А вось і аб’ект нашай увагі — капліца-пахавальня Ябланоўскіх XVIII стагоддзя.
Некалі тут жыў Аляксандр Ябланоўскі, вядомы навуковец і наваградскі ваявода. Пазнейшыя ўладальнікі Эйсымонты збудавалі тут ладную сядзібу, якую ў свой час маляваў Напалеон Орда. Аднак перажыць войны палацу не было наканавана. Захавалася толькі некалькі гаспадарчых пабудоваў.
Лёс роду Ябланоўскіх губляецца ў гісторыі. Аднак іх капліца-пахавальня, нават знявечаная і разрабаваная за савецкім часам, нясе памяць пра гэтых людзей.
Маштабы яе каласальныя — супастаўныя, скажам, з мінскім Чырвоным касцёлам.
Прыкметна, што капліца-пахавальня ў Шчэчыцах вельмі блізкая па архітэктуры да касцёла ў Воўчыне, што пад Каменцам. А Воўчын, як вядома, стаў вечным прытулкам апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Туды, магчыма, нашая экспедыцыя яшчэ дабярэцца — тады і спынімся на гэтай гісторыі падрабязней.
Рэпля. Агромністы касцёл пасярод маленькай вёскі
У Рэплю завітваем, каб убачыць велічны касцёл Панны Марыі 1902 года.
Ведаеце, гэта заўжды неймаверна ўражвае, калі сярод вясковых хат раптам узвышаецца здаравенны храм, які б упрыгожыў любы вялікі горад — і якому няма роўных у большасці нашых вялікіх гарадоў, бо там камуністы асабліва шчыравалі ў руйнаванні нашай памяці і месцаў спатканняў беларусаў з Богам…
Рэпля вядомая з 1558 года. Мястэчкам валодалі Адахоўскія, Ясенскія, Карпы, Масальскія, Сцыпіёны, Валовічы. Даўні рэплеўскі касцёл згадваецца ўжо пры канцы XVII стагоддзя (не захаваўся). Цяпер у Рэплі каля 150 хат, афіцыйна гэта аграгарадок.
Апроч касцёла тут можна пабачыць і цікавую капліцу-пахавальню з псеўдагатычнай вежай, бы ў нейкім замку. Рамантыкамі былі нашыя продкі! Нават тады, калі замкі ўжо былі не па кішэні і не па становішчы, прагнулі адгалоскаў залатой пары нашай гісторыі!..
Вярэйкі. Касцёл 1840 года
Праязджаем праз вёску Вярэйкі. Назва вёскі, паводле адной з версіяў, паходзіць ад тутэйшай ракі Верацейка. Пры самай дарозе — касцёл Панны Марыі 1840 года (паводле іншай версіі — 1848-га).
Пасля паўстання Каліноўскага быў перададзены праваслаўным, бо каталікі горача падтрымалі барацьбітоў за нашу і вашу свабоду.
Пры касцёле ў 1920-я гады была ўзведзеная вежа-званіца.
Шылавічы. Адзін з найвышэйшых беларускіх касцёлаў
Гэтаксама, як адразу некалькі мясцін у Беларусі спрачаюцца за тытул цэнтра Еўропы, так і некалькі беларускіх касцёлаў прэтэндуюць на званне найвышэйшага. Адзін з іх, у Відзах, мы наведалі ў час вандроўкі на Браслашчыну і Глыбоччыну. Цяпер дабраліся і да іншага прэтэндэнта — Траецкага касцёла 1907 года.
Яго вышыня — каля 55 метраў. Вызначыць, які з трох найвышэйшы (трэці — у Гервятах) вельмі складана. Бо адны мераюць са шпілем, другія — без шпіля; адны — з крыжам, другія — без крыжа… У кожным разе, касцёл у Шылавічах — адзін з найвышэйшых у Беларусі, і яго варта пабачыць.
— Адкуль вы такія ўзяліся з фотаапаратамі? — пытаецца мілая прадавачка ў прыватнай краме непадалёк ад касцёла.
Расказваем пра экспедыцыю “У пошуках Цмока”.
Прадавачка загадкава пасміхаецца:
— Дык заставайцеся ў Шылавічах! У нас шмат прыгожых дзяўчат, якія таксама даўно прагнуць пашукаць Цмока!
З жалем вымушаныя раскланяцца, бо наперадзе яшчэ колькі запланаваных цікавостак!..
Выходзім з крамы і - вы не паверыце! - бачым воблака ў выглядзе галавы Цмока! Прыгледзьцеся: злева вуха і вока, справа - нос.
Падароск. Цмок жыве ў маёнтку Паўла Бераговіча!
Дабіраемся да Падароска, які парнай туманнай дымкаю пачынае павольна занурацца ў вечаровыя прыцемкі. Найперш бачым маёнтак з-за сажалкі — адкуль ён глядзіцца асабліва рамантычна і прыгожа.
Аднак спяшаемся, каб апярэдзіць змрок.
Палац у Падароску — унікальная і, на вялікі жаль, рэдкая для Беларусі з’ява. Ён і цяпер мае гаспадара — пана Паўла Бераговіча.
Мінулай восенню спадар Павел набыў гэтую сядзібу за 120 тысяч даляраў, каб зрабіць тут… музей беларускай шляхты!
Пан Бераговіч — незвычайны чалавек.
Сам з Екацерынбургу, але бабуля — з Чашніцкага раёна. Выйшла замуж за чыгуначніка, якога потым перавялі служаць у Расію. Павел — паспяховы бізнэсовец, за што і пацярпеў: у выніку разборак і перадзелу ўплываў быў адпраўлены за краты, дзе адбыў 5 гадоў.
Менавіта там і пачаў прыгадваць свае беларускія карані, асвяжаць у памяці беларускія словы бабулі. Замовіў поштаю беларускамоўныя кнігі — і да моманту вызвалення ўжо бліскуча размаўляў па-беларуску! Першай кнігай, прачытанай на нашай мове, было ліставанне Быкава і Барадуліна.
Прыехаўшы сюды і пабачыўшы стан культуры, заняўся мецэнацтвам: фундаваў некалькі кніжак, заснаваў літаратурную прэмію “Дэбют”, потым набыў сядзібу ў Падароску.
Мне пашчасціла пазнаёміцца з Паўлам і запытацца: што яго так торкнула ў беларушчыне? Гісторыя Расіі вялікая, ёсць чым захапляцца і там — што ж пацягнула сюды?.. На што Бераговіч адказаў:
— Гісторыя Расіі — яна вялікая, так. Але яна імперская, з пазіцыі сілы заўсёды. І калі пачынаеш гэта вывучаць, бачыш, што ўся гісторыя звязаная з гвалтам. Робіцца крыўдна за той бок, які спазнаў гэты гвалт. Беларусь была аб’ектам гэтага імперскага ціску. І гэта ўсё працягваецца — замоўчванне гісторыі, вялікіх персон...
…Падыходзім да маёнтка. Яго брама — асобны твор архітэктуры.
Прываблівае позірк і агароджа, дзе навершы слупоў выкананыя ў выглядзе брылёў з дробных вострых каменьчыкаў — здалёк увогуле ствараецца ўражанне дранкі.
Кіруем да сядзібы. Перад ёй — станцыя мясцовых ратаўнікоў.
— А вы ведаеце, што гэта прыватная ўласнасць? — выходзіць нам насустрач МНСавец.
Рапартуем, што нават ведаем, чыя. Тэст пройдзены — і ратаўнік тлумачыць нам, дзе ў плоце спецыяльна пакінутая дзіра для цікаўных.
Звонку сядзіба больш-менш у парадку, бо накрытая дахам і не спазнала вялікіх разбурэнняў.
Усярэдзіне ўжо вычышчана смецце, але аднаўляць тут і аднаўляць…
Гэты працэс, дарэчы, ужо пачаўся. Як расказаў Павел Бераговіч, пры дапамозе навукоўцаў ужо абдумваецца праект аднаўлення. Спачатку мусіць ажыць коўня і афіцына, потым стайня, потым — сам палац. Паралельна будзе прыводзіцца ў цывілізаваны выгляд сядзібны парк. Глядзіш на палац — і верыш, што неўзабаве ён будзе гэткім жа гожым і дагледжаным, як і пры першых уладальніках — панах Бохвіцах.
Дарэчы, захавалася тут і пахавальня Бохвіцаў, але ў разрабаваным выглядзе.
На развітанне чапляем на закалочанае акно сядзібы шыльду “Тут жыве беларускі Цмок”.
Хо-хо! Ужо праз пару дзён мы ўбачым яе ў фэйсбуку Паўла Бераговіча з дасціпным каментаром: “Цмок заняў ў сядзібе адзін пакойчык з цудоўнай чырвонай канапай...”
На дварэ ўжо змрок, самы час пашукаць у лесе пад недалёкім Слонімам таямнічы расколаты валун…
Якімовічы: Альберцінаў валун, які раскалоў Цмок!
Прамінуўшы сам Слонім, едзем у лес.
Літаральна за 3 кіламетры ад маёнтка Альберцін (які цяпер уваходзіць у рысу горада), паблізу вёскі Якімовічы, спрабуем адшукаць у лесе валун. У думках дзякуем Андрэю Дыбоўскаму, аднаму з нашых экспертаў, стваральніку сайта “Глобус Беларусі”. Андрэй клапатліва нанёс гэты валун (як і сотні іншых беларускіх помнікаў) на мапу навігатара — што дазваляе знайсці яго практычна адразу.
“Ну нарэшце Аляксандр Куль хоць з нечым побач не адчуе сябе Гуліверам!” — думаю я, гледзячы на агромністы расколаты валун. Ён — помнік прыроды, побач стаіць ахоўная шыльда з надпісам: “Камень-следавік і культавыя крыніцы перыяду бронзавага веку VII—І тысячагоддзе да нашай эры”.
Ого! Дык нашаму каменьчыку, паводле самых смелых падлікаў, 9 тысяч гадоў! І гэта толькі той час, калі ім апекаваліся людзі. А ледавік прынёс яго нашмат раней…
Аляксандр Куль выдае нам звесткі, хто і навошта раскалоў гэты валун.
— Паводле старадаўніх беларускіх паданняў, Цмок жыве ў камяні, — аўтарытэтна кажа пан Куль. — І аднойчы Цмок закахаўся ў дзяўчыну. Выйшаў з каменя да яе і папрасіў пабудзіць яго, калі па небе будзе ляцець святы Георгій, каб паспець уцячы. Але яна таго не зрабіла — святы Георгій убачыў цмока і пачаў лупіць яго маланкамі. Цмок уцякаў у выглядзе зайца, атрымаў маланкай — стаў ваўком. Дастаў маланкі — стаў канём. Атрымаў маланкай — ператварыўся ў чалавека і схаваўся ў свой камень. Але святы Георгій убачыў гэта — і лупануў у камень. Ну вось і маем…
Відэаверсія аповеду Аляксандра Куля.
Пры пэўнай долі фантазіі і патрэбным асвятленні на валуне можна пабачыць профіль чалавека...
Ёсць і мясцовая легенда наконт таго, чаму валун аказаўся расколатым. Вяртаўся неяк пан Войцех Пуслоўскі ў свой маёнтак Альберцін, і тут грымнула навальніца. Пуслоўскі пабачыў агромністы валун з вялікім выступам — і схаваўся пад ім ад залевы. Ажно тут заіскрылі маланкі — і адна з іх зарадзіла ў гэты самы валун. Валун раскалоўся на дзве няроўныя часткі, але пану Пуслоўскаму — хоць бы што. За такое шанцаванне Войцех вырашыў аддзячыць валуну, перавезці яго да свае сядзібы і паставіць на самае бачнае і ганаровае месца. Работнікі пачалі выкопваць валун — і паглыбіліся да яго асновы ажно на 4 метры. А валуну канца і краю не відаць! Тады пан Пуслоўскі зразумеў, што на ўсё воля Божая — і пакінуў валун у спакоі, паставіўшы каля яго крыж. Сучасныя жыхары Слоніма мянуюць валун “Камень закаханых”, што маляўніча падмацоўваюць шматлікія надпісы кшталту “Ваня + Лена = любоў”. Што казаць, зацішнае месца ў глухім лесе ўсяго за 3 км ад Слоніма як мага лепш пасуе для “Каменя закаханых”!
На гадзінніку — далёка за поўнач. Самы час схапіць паходні і заняцца вогнепісаннем! Сябры, клянуся, ні грама фоташопа (толькі ч/б зрабілі)!
На развітанне Аляксандр Куль прымацоўвае высока на дрэве нашую фірмовую шыльду “Тут жыве беларускі Цмок”. Думаецца, слонімскія закаханыя парачкі будуць не супраць.
Дзякуем кампаніі “Атлант-М Брытанія”, якая выступіла партнёрам вандровак “У пошуках Цмока”. Дзякуючы магутным джыпам Land Rover нам будзе лягчэй знайсці беларускага Цмока!
